Naar overzicht

Groeipijnen voor rechtsstaat Europa

Terwijl Europa onder corona en noodweer de vakantie zoekt, pakken zich boven de Europese Unie de donderwolken samen van een storm die al bijna zestig jaar in de sterren geschreven staat. De Europese Commissie heeft Polen een ultimatum gesteld over een omstreden justitiële tuchtkamer. Die heeft het Europees Hof van Justitie strijdig bevonden met het Europees recht. Daarop heeft het Poolse grondwettelijk hof het gezag van dat Europees Hof en van het Europese recht verworpen.

Politiek gaat deze zaak over het geleidelijk verval richting autocratie in Polen, een symbooldossier in Oost-Europa waar ook Hongarije en Bulgarije recalcitrante probleemlidstaten zijn. Juridisch kan de Commissie niets meer dan te procederen voor datzelfde Europees Hof dat het Poolse regime, met ruggensteun van zijn politiek gecontroleerd constitutioneel hof, nu de wacht aanzegt.

De Poolse paleisrevolutie raakt een rauwe zenuw in de constructie van de Europese Unie. De Unie is het eindresultaat van een collectie verdragen die Europese landen in golven sedert de jaren 1950 hebben afgesloten. Bij elk verdrag staan de verdragsluitende landen een deel van hun nationale soevereiniteit af aan Brussel. Geleidelijk aan kreeg de Unie zelf de bouwstenen van een rechtsstaat: een verkozen parlement, een benoemde commissie als feitelijke regering, een Europese rechtbank in Luxemburg. De Europe Unie is een proto-federale staat.

Een zaak ontbreekt echter: een duidelijke keuze, afgesproken in de constitutionele verdragen van de Unie, over de hiërarchische verhouding tussen de Unie en de lidstaten. Bij de start van de Europese eenmaking bestond daarover geen politieke eensgezindheid, misschien zelfs niet het politieke inzicht. Het Hof in Luxemburg bestond wel. Al in 1964 oordeelde het Hof dat Europees recht automatisch voorrang moet hebben op nationaal recht. Op dat beginsel van primauteit stoelt de hele architectuur van Europa.

Het is eigen aan federale staten dat de federale grondwet de verhouding tussen de federale staat en de deelstaten regelt en in een mechanisme voorziet voor de beslechting van conflicten. In de VS en in Duitsland geldt de suprematie van het federale niveau. Bij ons is er gelijkheid, met het Grondwettelijk Hof als arbiter. Voor de Europese Unie is er nooit een afspraak gemaakt. De diverse lidstaten hebben hun eigen grondwet niet moeten aanpassen. Op het edict van primauteit uit Luxemburg zijn hun nationale rechters overal spontaan gevolgd. Met die vrijwillige samenwerking tussen alle hoogste rechtscolleges staat of valt de Unie.

De kadaverdiscipline onder de rechtbanken uit 27 landen vertoont barsten. Zowel in Frankrijk als in Duitsland hebben hoge rechtscolleges vraagtekens geplaatst bij de werking van het Hof van Justitie. Dat was ongezien. Het Poolse hof gaat een stap verder met de contestatie van de rechtskracht van het Europese recht. Eerder vertrok het Verenigd Koninkrijk mede uit protest tegen de ongecontroleerde en oncontroleerbare Europese rechtspraak die per saldo steeds meer nationale soevereiniteit wegzuigt.

We beleven een constitutionele groeipijn in het Europese eenmakingsproces. Het is niet gezond dat een fundamenteel democratisch principe over de machtsbalans tussen Europa en de natiestaat louter op creatieve rechtsspraak stoelt. Het is niet gezond dat een enkel Europees Hof het totaalmonopolie over de Europese juridische waarheid heeft. Het is evenmin gezond dat de werking van dat Hof, te beginnen bij de aanstelling van rechters door lidstaten, niet de transparantie kent die je van volwassen hooggerechtshoven mag verwachten. Niet alleen enkele problematische lidstaten, maar ook de Europese Unie zelf, hebben nood aan een verse dosis rechtsstaat. Daarin ligt de echte oplossing van de Poolse rebellie.