Vrijheid verschilt van vrijblijvendheid
Telkens als je hoopt je eindelijk met andere vraagstukken bezig te houden, komt covid om de hoek kijken. Maar de noodkreet van de ziekenhuizen is terecht en plaatst ons voor een zoveelste dilemma: een algemene opschaling van covidbedden dreigt de reguliere zorg in het verdomhoekje te plaatsen en allerhande ingrepen maandenlang uit te stellen (DS 11 september). Bovendien zit het zorgpersoneel op zijn tandvlees en voelt de gedachte van een vierde golf aan als de jaargang te veel van de serie Sodom en Gomorra.
Hoe kunnen we dat doemscenario vermijden? De recepten van de eerste drie golven zijn bekend. Sinds dit voorjaar kwam er een krachtig wapen bij: de vaccins. Die bieden geen 100 procent bescherming, wel een zeer goede. Ze zijn uitvoerig getest, meer dan andere, en de snelheid waarmee ze tot stand kwamen, heeft niets te maken met haastwerk, maar alles met de prioriteit die de farmareuzen aan covidvaccins hebben gegeven.
Bij aanvang werd voorspeld dat een hoge vaccinatiegraad tot groepsimmuniteit zou leiden, maar dat blijkt niet te kloppen. Het virus circuleert nu veel minder, maar doordat een aanzienlijke groep mensen zich niet laat vaccineren, dreigt het aantal besmettingen en ziekenhuisopnames opnieuw de reguliere zorg onder druk te zetten. Gevaccineerden worden daar stilaan nerveus van, en dat leidt tot een maatschappelijk spanningsveld. Er gaan stemmen op om de vaccinatie verder te verplichten voor sommige groepen - zorgpersoneel, ambtenaren, onderwijzers - of zelfs de volledige bevolking. Voorlopig denkt geen enkele politicus in functie eraan om mensen die weigeren zich te laten vaccineren daartoe te verplichten. Dan maar een certificaat bij publieke evenementen of als toegangspas tot de horeca veralgemenen? Een 'pasjesmaatschappij' maakt een en ander mogelijk, maar dreigt tegelijk te verzanden in meer controle en minder privacy en belast de al overbevraagde veiligheidsdiensten alweer met een vervelende taak. Tegelijk is niets doen geen optie, want dan straf je veel mensen. Vooreerst de gevaccineerden die hun bereidwilligheid niet vertaald zien in meer vrijheid. Vervolgens iedereen die zich het afgelopen anderhalf jaar uit de naad heeft gewerkt om levens te redden. En tot slot alle mensen die dringend andere zorg nodig hebben en door de aangekondigde opschaling hun zorg alweer uitgesteld zien worden.
Lokale en contextgebonden aanpak
Helaas zijn er weinig uitwijkmogelijkheden. Ofwel beperk je, algemeen of gedeeltelijk, de vrijheid van mensen op specifieke plaatsen en contexten om zo een vierde golf te vermijden. Ofwel probeer je met alle methoden die er zijn mensen alsnog ervan te overtuigen dat individuele vrijheid niet geïsoleerd kan worden van verantwoordelijkheid en burgerschap - vrijheid verschilt van vrijblijvendheid. Aangezien we stilaan weten welke groepen in de samenleving sceptisch blijven tegenover vaccins, is een lokale en contextgebonden aanpak aangewezen. Generieke campagnes en maatregelen werken niet (langer), en dus moeten we subito presto ter plaatse nagaan waarom de scepsis blijft voortwoekeren. Kennen we de exacte redenen waarom het bij bepaalde gemeenschappen moeilijker loopt dan op andere plaatsen? Is er intensief gepraat met de sleutelfiguren uit die gemeenschappen, met hun artsen of andere zorgverstrekkers? En vooral: hebben we de sleutels in handen om de scepsis snel om te buigen?
Snel schakelen is cruciaal want de emoties lopen hoog op
Als we mensen op een positieve manier confronteren met de gevolgen van hun gedrag, valt misschien nog winst te boeken, vergelijkbaar met bijscholingen van wie te hard of onder invloed heeft gereden, of een confrontatie van daders met hun slachtoffers. Snel schakelen is cruciaal, want de emoties lopen hoog op. Zo weerklinkt hier en daar de roep om mensen die een vaccin weigeren dan maar zelf te laten opdraaien voor de kosten als ze ziek worden. Wie daarvan overtuigd is, moet goed beseffen dat dit scenario een radicale breuk zou betekenen met een van de steunpilaren van onze gezondheidszorg.
Zorg is niet iets dat je moet verdienen
Tot nader order is zorg een recht en niet iets dat je moet verdienen. We maken allemaal keuzes die slecht of nadelig zijn voor onze gezondheid. Natuurlijk moeten we burgers sensibiliseren tot een betere leefstijl en onze inspanningen voor preventie drastisch opdrijven, maar dan het best vanuit een positief vertrekpunt. Een goeie volksgezondheid is een collectief goed dat we samen moeten uitdragen. Want veel gezondheidsproblemen zijn armoedeproblemen, en die verdienen een steunende aanpak.
De poort openzetten naar een controlesysteem waarbij we voortdurend bij elkaar nagaan of we gezond genoeg leven, is bovendien geen onschuldige stap. Juli Zeh beschreef in haar roman Corpus delicti (2009) al waar zoiets finaal op uitloopt. In het land van de Methode - de autoritaire samenleving die ze ons voorspiegelt - wordt ziek zijn als een misdaad beschouwd. Dat is een uitvergroting, maar soms heb je een holle spiegel nodig om de realiteit beter te zien.
