Crisisdenken maar ook risicodenken

Veel systemen worden gekenmerkt door een lange periode van stilstand, om dan te worden onderbroken door plotselinge verschuivingen die leiden tot radicale verandering. Het fenomeen vormt een van de verklaringen waarom voorspellingen vaak de mist in gaan. Het hangt samen met een vast thema in mijn boeken, de menselijke overmoed. De hubris bij centrale bankiers is ondertussen een fascinerend schouwspel. Hoe ze inflatie onderschatten en blind geloof vertonen in problematische modellen. Nog pijnlijker is dat ze beleid hebben gevoerd dat alleen maar de fragiliteiten in ons economisch systeem heeft verhoogd.

Wat we vandaag zien, of het nu gaat over gekke bokkesprongen op de wisselmarkten of electorale pandoeringen voor regeringspartijen is dat kritieke punten bereikt worden. En men er in grote mate blind voor is. Er wordt onderschat hoeveel processen niet-lineaire fasen kunnen vertonen. Sinds meer dan tien jaar schrijf ik over het belang van het vermijden van groepsdenken in raden van bestuur en ik heb alleen maar vastgesteld hoezeer dat nog meer is toegenomen.

Strategische visie

In beleid is er een plaats voor improviseren en snelle actie. Er is echter ook een plaats voor strategische visie en veiligheidsbeleid dat ervoor zorgt dat een land problemen anticipeert. Het is een eufemisme te stellen dat ons land in dergelijk strategisch risicobeleid nog veel potentieel voor verbetering heeft.  Op het vlak van de snelle reactietijd heeft ook de Europese Unie serieuze missers geboekt. Het is alsof men hoopte dat het probleem wel vanzelf zou weggaan. Er was in de zomer van 2021 al sprake over manipulaties in de markt door de Russische gasgigant Gazprom. Er werd toen vooral weggekeken.

Inflatie

Nu worden bedrijven en bevolking echter diep en zwaar getroffen door ontsporende inflatie. Poetins machtsbasis komt ondertussen ook onder druk door het militaire gezichtsverlies. De Europese Unie zal echter ook meer en meer zijn deel krijgen van maatschappelijke onrust. Hoeveel electorale pandoeringen zullen regeringspartijen nog moeten incasseren? De politieke landverschuiving in Italië zal echt niet de laatste zijn. Het is bijna altijd zo dat de beleidsmakers in defensief schieten met de stelling dat achteraf het gemakkelijk praten is Dat we niets opschieten met die analyse maar dat er nu eenmaal gehandeld moet worden. Uiteraard moet in crisistijden ingegrepen worden.  Het is echter cruciaal dat wel degelijk ingezoomd wordt op de disfuncties die er toe geleid hebben dat we niet beter voorzien zijn om de crisis op te vangen, te anticiperen of zelfs te vermijden.

Risicoanalyse

De echte vraag is dus of we in staat zijn tot strategische visie en het ontwikkelen van een robuust beleid om risico’s op te vangen. Je start met een goede analyse van de kwetsbaarheden van een land. Voor heel wat domeinen hebben we nu “preparedness plannen”. Je zal echter erg moeten zoeken voor een Belgische risicoanalyse rond veel risico’s zoals een explosie van energieprijzen. Het is duidelijk dat onze bestuursraden vandaag veel blinde vlekken hebben. We kunnen moeilijk volhouden dat het scenario van een schok op de internationale markt voor brandstoffen onvoorstelbaar is. Volgend jaar is het vijftig jaar geleden dat de OPEC haar embargo afkondigde.

Risicobeheersing

De eerste regel in risicobeheersing is niet te ver te gaan in het “optimaliseren” van het systeem maar voldoende redundantie en uitwijkmogelijkheden te voorzien. Geografische diversificatie van de toeleveringskanalen en van de energiebronnen (fossiele brandstoffen maar ook uranium of biomassa) is een manier om risico en onzekerheid tegen te gaan. Zelfvoorziening is daarvan het schoolvoorbeeld, in termen van eigen energiewinning of minstens het aanleggen van strategische voorraden. Wat zijn de kosten en baten van de verschillende opties? Welke “verzekeringspremie” zijn we bereid te betalen om de ergste of meest dringende risico’s af te dekken?

Antwoorden

De ernst van de crisis bewijst dat het systeem moeite heeft om te anticiperen, weerbaarheid te tonen, laat staan te voorkomen. Pleiten voor een capaciteit om sneller in een crisis te handelen is evident maar schiet tekort. Het voorkomen van de risico’s is nog altijd beter dan het remediëren van de crisis. Essentie blijft het ontwikkelen van een veiligheidsbeleid. We wijzen alvast ook op twee valkuilen in de weg daarnaartoe.

Een eerste is de valkuil dat men een onvoldoende breed perspectief neemt in de risicoanalyse. Enkel focussen op technische bevoorradingszekerheid maar blind zijn voor het risico van een prijsexplosie gezien de ontwrichting dat die met zich meebrengt bijvoorbeeld. Een belangrijke dimensie daarbij  is de interdisciplinariteit en consultatie van een voldoende brede groep met verschillend perspectief. Vandaag zien we veel oproepen tot ‘crisisdenken’. Minstens even belangrijk is ‘risicodenken’ waardoor het beleid ook een preventieve kant meer ontwikkelt. 

De tweede valkuil is dat te vaak het ontwikkelen van een veiligheidsbeleid een louter papieren oefening blijft. Vergelijk - helaas - met militaire ‘preparedness’ die alleen werkelijkheidswaarde bezit wanneer ze gepaard gaat met reële en realistische oefeningen op het terrein. Een louter ambtelijk proces dat uitmondt in een afvinklijst voldoet niet. Wie zich effectief voorbereidt op risico’s, schrikt er niet voor terug om te handelen en tijdig voorraden aan te leggen bijvoorbeeld. Op energievlak is nogmaals aangetoond hoe snel men wegkijkt van de kost van langetermijnafhankelijkheden en risico’s. De kosten-batenanalyse voor wie die “verzekeringspremie” pas in extremis betaalt als het huis (bijna) in brand staat, ziet er niet fraai uit.