Democratie en vrede onder vuur? Europa en de oorlog in Oekraïne

De oorlog in Oekraïne wordt voorgesteld als een strijd tussen democratie en autocratie. Sommige vragen blijven mede daardoor onderbelicht. In naam van de oorlog nam de EU belangrijke beslissingen over defensiesamenwerking met een blijvende impact. Hebben we – bijvoorbeeld via onze politieke vertegenwoordigers – voldoende impact op deze keuzes? Op welke manier beïnvloedt Europa het Belgisch beleid en – omgekeerd – hoe kan België wegen op de Europese besluitvorming?

Tegelijkertijd buigt de Oekraïense samenleving zich over de vraag of er in moeilijke tijden van oorlog verkiezingen kunnen doorgaan. Dit is niet onbelangrijk als Oekraïne wil toetreden tot de EU. Hoe is het gesteld met de democratie in Oekraïne? En hoe kan die beschermd en versterkt worden?

Ligt samen met de vrede ook de democratie onder vuur? Nils Duquet, Oksana Senyczak, Inge Vrancken en Marc De Vos gingen tijdens Facts to Act 2024 op zoek naar antwoorden over de rol van democratische besluitvorming voor vrede en oorlog in Europa en Oekraïne.

Stelling 1: Door de huidige geopolitieke situatie moét de EU wel budget investeren in defensieprogramma's. 

Wat staat er op het spel? Waarom vechten we?

• Voor Oekraïne – uit principe, voor hun vrijheid en zelfbeschikking, voor de les die we hebben geleerd in de 20^ste eeuw: geen  voetveeg voor autocratie, geen restauratie van imperialisme
• Voor onszelf, voor de veiligheid en de zekerheid van Europa. Als het Poetin-regime wint, staan we voor decennia van nieuw conflict en bewapening & dreiging binnen de EU zelf.
• Voor de EU zelf als project: een feitelijke overwinning van Rusland zou de EU strategisch en geopolitiek existentieel verzwakken & grote politieke verdeeldheid binnen de EU brengen, in het bijzonder in relaties tot Rusland en China
• Voor de wereld en voor de toekomst: een succesvol precedent van invasie zou een existentiële klap zijn voor het gezag en de zachte macht van Europa en het Westen & een enorm risico van verdere escalatie in andere gecontesteerde regio’s (ihb China/Taiwan, Midden-Oosten, Afrika). De gok van de vijanden van het Westen is dat wij oud, decadent, zwak en comfortverslaafd zijn en dat onze rol en invloed in de wereld kan worden teruggedraaid. 

Rusland is maar één van de landen die de wereldorde contesteren die op westerse waarden werd gebouwd na het einde van de Koude Oorlog (vrijheid, democratie, mensenrechten, handel) & onze wil testen om die te verdedigen – China, Midden-Oosten, India, Zuid-Afrika, etc.

Dit alles is een existentiële morele én geopolitieke bedreiging voor Europa. Geen toekomst voor het zachte vredesproject dat de EU is zonder een vermogen dat via harde macht te beschermen! Welke wereld willen wij aan de jongere generaties in Europa overdragen? Dat is de vraag. Is de Koude Oorlog voor niets geweest? Dat is de vraag.

Stelling 2: Nu de EU ook beslissingen neemt over wapenaankopen en defensieprogramma's, is er bijkomende transparantie en extra democratische controle nodig.  

We zijn in al staat van oorlog, al beseffen we dat misschien niet

• Financiële sancties, handelssancties en boycot
• Cyber
• Energie
• Spionage, inmenging, fake news, destabilisering, illegale migratie
• Dit alles is evenzeer defensie, evenzeer wapens, evenzeer oorlogsvoering

Als het gaat over klassieke wapens en defensie: tot op heden wordt dit veel meer door de NAVO dan door de EU beïnvloed. Veel meer door individuele landen dan door de EU.

Uit het boek Grootmacht Europa:

• Fundamenteel en algemeen heeft de EU een probleem met democratisch deficit. 
• Daar komt een feitelijke protofederalisering bovenop: EU-lidstaten beslissen spontaan via de EU ipv apart – feitelijk noodzakelijk om chaos te vermijden, maar verdiept de kloof in termen van democratische transparantie
• Dus ja: een agenda voor meer democratisering is nodig, maar die moet ook slagkracht van de EU garanderen = vergt fundamentele keuzes over soevereiniteit

Defensie en veiligheid: dat kan je moeilijk aan de grote klok hangen: dat is nationale veiligheid, des te meer zo in tijden van koude of warme oorlog – dus democratische controle vergt ook volwassen democratische uitoefening van harde macht – dat zijn we volledig verleerd.

Tegelijkertijd is heus wat strategische en andere informatie publiek beschikbaar en toegankelijk. 

Het belangrijkste is de noodzaak tot strategische planning, iets wat we te veel hebben nagelaten of overgelaten aan de NAVO. 

Prioritair daarbij is het poolen en coördineren tussen landen en uiteindelijk op Europees niveau. 

Tot slot is ‘democratische controle’ een mix van processen. Niet alleen via het parlement, maar ook via debatten, strategische planning door ambtenaren, betrokkenheid van onderzoeksexpertise, etc. We missen in België/Vlaanderen een methode voor meerjarige strategische planning (bvb rond veiligheid, China, kritieke industrie, etc.).

Stelling 3: De Russische militaire invasie van Oekraïne heeft een zware impact op de Oekraïense democratie.

Ik ben geen Oekraïne-kenner. Maar in het algemeen:

• Oorlog is de lakmoesproef voor de weerbaarheid van democratie – brengt verborgen sterkte naar boven, of het omgekeerde
• Een democratie in oorlog = oorlogsregering, vaak van nationale eenheid. Het normale politieke of electorale spel kan in tijden van oorlog vaak niet normaal functioneren.
• De morele kracht van een bevolking is de sleutel in een democratie. Daarin is politiek en militair leiderschap cruciaal. De stijl van Zelensky is geëvolueerd van Churchill naar Daladier.
• We weten dat de democratie in Oekraïne jong en kwetsbaar is : dit kan zowel een kritieke groeifase richting weerbare en gezonde democratie worden, of het omgekeerde.

De oorlog is een collectief trauma dat lang zal nazinderen. Het beste wat wij kunnen doen voor de democratie in Oekraïne is ervoor zorgen dat Oekraïne versterkt en minstens als morele winnaar uit de oorlog komt. Als dat niet het geval is dreigt een terugslag intern en meer manipulatie extern, vanuit Rusland.

Stelling 4: De keuze om meer te investeren in defensie zal een impact hebben op het budget en dus op andere beleidskeuzes. Daarom moet het een belangrijker verkiezingsthema worden zowel op Vlaams, Belgisch als Europees niveau.

 De 2% NAVO-norm is een internationale verplichting die we schandelijk verwaarlozen (1,25% BBP). Zowat de slechtste van alle 32 NAVO landen = onhoudbaar. 0,75% = >4 miljard/jaar

België besliste vorig jaar om het defensiebudget tegen 2030 op te trekken tot 1,57 procent van het bbp om tegen 2035 uit te komen op 2 procent.

Die norm is een vredesnorm. Reken op minstens 3% voor de toekomst. Cfr. de Koude Oorlog

Het leger was lange tijd vooral een tewerkstellingsplan. Het gaat ook om anders en beter te besteden.

Vredesdividend is weg, voor langere tijd.

En dat breekt ons zuur op wegens non-beleid:

• Grote structurele begrotingstekorten
• Automatische uitgavengroei voor vergrijzing
• Stijgende interestlasten
• Industrie/energie/klimaat
• …

Eens of anders is dit de werkelijkheid: dit gaat van ons, van de hele bevolking, offers vragen. En we gaan dit, zoals in de Koude Oorlog, voor lange tijd moeten volhouden. De gok van onze vijanden is dat we dit niet aankunnen. Aan ons om het tegendeel te bewijzen. Dat vergt ook gedurfd en eerlijk politiek leiderschap dat de bevolking de waarheid vertelt en inspireert voor de strijd die nu is gestart.